انقلاب اسلامي و دفاع مقدس دو عامل مهم رشد تاريخ شفاهي در ايران

آدمی هماره در تاریخ اندیشیده و آن را گرانقدر یافته، بدان جهت که اتفاقات و رخدادهای آن، درس زندگی و شرح حیات و ممات افراد حاضر در آن، سرمشقی برای پیشرفت و پویایی بوده است. بی تردید خاطرات بسياري از افراد بي نام و نشان، بالقوه ميتواند بخش مغفول مانده از تاريخ بشري باشد.

از این رو تلاش براي شنيدن خاطرات شفاهي و ثبت و ضبط آن، می تواند چه بسيار از نكات در سايه مانده از تاريخ را وضوح و روشني بخشد. همانگونه كه امام راحل (ره) فرموده اند: «اگر شما می توانستيد تاريخ را مستند به صدا و فيلم و حاوي مطالب گوناگون انقلاب از زبان توده هاي مردم رنجديده كنيد، كاري خوب و شايسته در تاريخ ایران نموده اید»

آنچه در پي می آيد ، گفتگويي ست با سردار دكتر محسن انصاري، پيرامون تاريخ شفاه يایثار و شهادت، وي در دهه 70 جانشين فرمانده ناجا و طي سال هاي 81 تا 84 رئيس پليس راهنمايي و رانندگي نيروي انتظامی بوده است. هم چنين از سال 1384 تاكنون و در دولت هاي نهم و دهم و يازدهم، قائم مقام بنياد شهيد و امو رایثارگران است. وی از سال 90 بمدت یکسال و نیم همزمان سرپرست معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگی بنیاد بوده و با برنامه ها و دغدغه های این حوزه از جمله برنامه تاریخ شفاهی ایثار و شهادت آشناست.

• جناب آقاي سردار انصاري بفرما ييد به طور كلي چرا بايد به ثبت و حفظ يادمان هاي دفاع مقدس پرداخت؟

ما می توانيم با ثبت و حفظ يادمان هاي انقلاب و دفاع مقدس نگذاريم حماسه هاي مردم مسلمان ایران به افسانه تبديل شود.

ثبت و ضبط و نگهداري و بهره برداري از آثار و ارز شهاي دفاع مقدس، ثبت حماسه هاي جاودانه امت اسلام و آثار آن در شئون فرهنگي، سياسي، اجتماعي، اقتصادي و نظامي، از نابودي و تحريف و يا به فراموشي سپرده شدن ميراث و دستاوردهاي دفاع مقدس جلوگيري میك‏ند. آرشيوها، كتابخانه ها و موزه ها نشان دهنده هويت و عملكرد یک ملت و بيانگر تاريخ یک ملت است. با حفظ این آثار، ما دانشها و ارز شها را از نسلي به نسل بعد منتقل میكنيم.

اگر تاريخ شفاهي به صورت علمی ثبت شود و آنچه كه هست را ثبت و حفظ نمائيم و به آيندگان منتقل كنيم حتماً حماسه ها به افسانه تبديل نخواهند شد و حماسه ها قهرمانان آن الگوي جوانان آينده خواهد بود.

• آقاي دكتر، شما چه تعريفي از تاريخ شفاه يایثار و شهادت داريد؟

پيروزي انقلاب اسلامی ايران در بهمن 1357 مرهون تلا شها و مجاهدتهاي همه اقشار مردم به رهبري امت بود. بررسي اسناد و مدارك انقلاب اسلامی اعم از منابع شفاهي و كتبي می تواند در تحليل انقلاب اسلامی مفيد و كارساز باشد. اما آنچه مهم است ، توجه و تأمل در گفتار و نوشتار درباره حوادث انقلاب سبب می شود تا محقق با بررسي ديدگاه هاي مختلف به بطن وقايع نظر داشته باشد. اگر پژوهشگر انقلاب اسلامی بدون ارزيابي محتواي اسناد با روايت هاي ثبت شده از تاريخ شفاهي بخواهد تحليلي از هر آنچه به وقوع پيوسته است داشته باشد كار خاصي انجام نشده، از آن جايي كه د راین روش با انجام مصاحبه با تمامی لايه هاي اجتماعي دخيل در حوادث، از جهات مختلف وقايع را مورد توجه قرارمیدهد از اهميت خاصي برخوردار است. دفاع مقدس نيز هشت سال طول كشيد. یکی از طولان يترين جنگهاي قرن بيستم، قريب به سه دهه توجه بسياري را به خود جلب كرده است. هنوز هم وقتي پاي صحبت جانبازان عزيزمان مینشينيم ابعاد جديدي ا زاین اتفاق تاريخي براي ما روشن می شود. بنابراين می توانم بگويم "تاريخ شفاه يایثار و شهادت، به ثبت و ضبط خاطرات و يادما نهاي افراد درگير در انقلاب اسلامی و جنگ تحميلي ایران و عراق به شكل صوتي يا صوتي- تصويري می پردازد."

• به طور كلي روش تاريخ شفاهي را براي بررسي وقايع انقلاب اسلامی و رويدادهاي دفاع مقدس چگونه ارزيابي میکنيد؟

از ميان رو شهاي موجود، تنها تاريخ شفاهي است كه به توليد منابع دست اول منجر میشود. براي آيندگان حتي براي پژوهگشران و فيلمسازان و داستان نويسان نيز ، صحبت هاي این اهالي نور و آسمان مثمرثمر خواهند بود. تاريخ شفاهي می تواند با اقدام به هنگام، رويدادهاي یک دوره - هر چند كوتاه تاريخي- را ضبط و ثبت كند و آن را به عنوان یکی از قرائن و شواهد، در دسترس مورخان بگذارد. تاريخ شفاهي جنگ تحميلي، بهترين شيوه بيان واقعيت ها و ارز شهايي است كه مانند آن در هيچ جاي دنيا ديده نمی شود و منحصر به جنگ تحميلي عراق بر ضد ایران است.

از آن جايي كه يا امكان بيان يا ثبت بسياري از واقعيت ها در زمان وقوع نبوده، تاريخ شفاهي دفاع مقدس اهميت بيشتري پيدا میك‏ند. گفتگو در ميا نایرانيان بسيار رايج تر است. ما در فرهنگ عامه بسيار راحت از خاطرات و ناگفته هايمان صحبت میکنيم. هم چنين بسياري از كساني كه در انقلاب يا جنگ تحميلي شركت داشته اند، مردم عادي شهرها و روستاها، اما در گفتگو، خيلي راحت و بدون تكلف خاطرات خود را بازگو میك‏نند. حتي چنان جذاب كه هرگز بر روي كاغذ كه بيايد به آن جذابي نيست. مردم نيز از منابع صوتي استقبال بيشتري میكنند تا نوشتاري. د راین روش همه اقشار هم فرصت ثبت خاطرات خود را پيدا میكنند. هم چنين نقش پرسشگر را نبايد در بيان زواياي تاريک و مغفول پرسش شونده ناديده گرفت. تاريخ شفاهي با ضبط گزار شهاي دست اول از راويان متنوع و متعدد در نيم قرن گذشته، ابعادي مردمی به اسناد تاريخي بخشيده است. بااین توصيفات اهميت این روش واضح است.

• جناب آقاي دكتر انصاري چرا بايد به جنگ و تاريخ شفاهي آن پرداخت؟

حتي كساني كه ميانه ي خوبي با جمهوري اسلامی ندارند د راین نكته با من و شما نظرشان مشترك است و آ نانیكه «هشت سال دفاع مقدس پرشورترين و درخشا نترين قطعه ي تاريخ ایران است » تاريخ ایران را زياد نوشتند و هم همان هم شنيديم هميشه جنگ بوده ، هميشه درگيري بوده و در همه ی آنچه كه د راین هشت سال اتفاق افتاده روحيه ایثار، شهادت طلبي، براي خدا و ارز شها جنگيدن، در خط امام و ولايت تلاش كردن بوده است و بنياد شهيد و امو رایثارگران میخواهد این برهه بي بديل از تاريخ ایران را ثبت و ضبطش كنند و با حول و قوه ي الهي و همكاري و همدلي تمامی متوليان و سازما نها به و يژه همكاري خانواده هاي معزز ایثارگران این امانت تاريخي را مستندسازي و براي نسل هاي آينده به يادگار بگذارد تا آيندگان پرسشگر بتوانند واقعيت تاريخي را آنگونه كه اتفاق افتاده دريافت كنند و از آن درس بگيرند و قهرمانان دفاع مقدس و انقلاب اسلامی را الگوي خود قرار دهند. گذشت زمان و محدوديت عمر آدمی و پير شدن اذهان و غلبه فراموشي برانسا نها، ما را بر آن می دارد كه حتي لحظ های را از دست ندهيم. و هر چه سريع تر این خاطرات را از همه ایثارگران جمع آوري كنيم كه این مورد تاکید مقام معظم رهبري هم بوده است.

• ضرورت پرداختن تاريخ شفاهي ایثار و شهادت چيست و جايگاه تاريخ شفاهي در ایران كجاست؟

هما نطور كه گفتيم، انقلاب اسلامی یکي از بزر گترين وقايع ایران است كه در آن اكثر گرو هها، مناطق و شهرهاي كشور مشاركت گسترد های داشتند. این نهضت مردمی جوهري استقلال خواهانه داشت. حجم مشاركت عمومی براي رهيدن از نظام گذشته و پي افكندن نظم یتازه، پديد های بي سابقه بود. در جنگ هشت ساله نيز تنها نيروهاي اعزام یبه جبهه ها نبودند كه درگير جنگ بودند، مردم ساكن مناطق اشغال شده توسط عراق، مردم مرز نشين و... همه و همه مستقيم و غير مستقيم درگير جنگ و بعدها پيامد آن بوده و هستند. خاطرات شهدا و جانبازان و ایثارگران و افتخار مقاومت این مردان و زنان بايد براي آيندگان ثبت و ضبط و نگهداري شود

تاريخ شفاهي در ایران معلول دو عامل مهم است كه در بيش از سه دهه، ساختار، ماهيت و كاركرد آن را تحت تاثير قرار داد هاند. این دو عامل مهم، انقلاب اسلامی و دفاع مقدس هستند. به جرأت می توان گفت تاريخ شفاهي د رایران وامدار ایثار و شهادت و دفاع مقدس است. غالب مصاحبه هاي تاريخ شفاهي و خروجي آ نها در قالب مقالات و كتابها، تحت تاثير آ نها بوده است.

• به نظر شما پيشرفت تكنولوژي و استفاده از ابزارهاي جديد تا چه می تواند در ثبت و آرشيوتاريخ شفاهي ياري رسان با شد؟

همانطور كه می دانيد، ضبط صوت و دوربين از ابزارهاي مهمتاريخ شفاهي هستند. پيشرفت هاي خيره كننده این ابزار به ما كمك میكند تا با کیفیت بهتر به ثبت خاطرات، تفسيرهاي آن و گردآوري این اطلاعات ارزشمند بپردازيم. هم چنين می توان به اهميت اینترنت و فضاي مجازي اشاره كرد. ما در حوزه تاريخ شفاه يایثار و شهادت هم ناگزير به استفاده ا زاین ابزارها هستيم. فضاهای مجازي به ما امكان نشر و انتشار این مصاحبه ها كه صداي افراد خاموش در دو واقعه مهم انقلاب اسلامی و 8 سال جنگ تحميلي است را به ما می دهد. اهميت تكنولوژي و شيوه هاي ارتباطي جديد در آينده بيشتر میشود، لذا ما در تاريخ شفاهي ایثار و شهادت نيز بايد پيوند خود را به دنياي ديجيتال برقرار و حفظ نما ييم تا با تكنولوژي جديدتر بتوانيم تاريخ شفاهي را سريعتر و با کیفیت بالاتر در محدوده جغرافيايي وسيع تري به پيش ببريم.

در صورتي كه بخواهيم به طور جامع به تاريخ شفاهي ایثار و شهادت بپردازيم، چه شاخه هايي براي آن متصور است؟

تاريخ شفاهي ایثار و شهادت، موضوعي بسيار گسترده است. چرا كه نمی توان كساني را كه به طور غيرمستقيم با انقلاب و جنگ در ارتباط بودند، ناديده گرفت. اما اگر بخواهيم چند مورد اصيل را نام ببرم از آن جمله است:

تاريخ شفاهي شهدا و خانواده هاي آنان. كه در ذيلآن می تواند «تاريخ شفاهي همسران شهدا » ،« تاريخ شفاهي مادران و فرزندان شهدا » آورده شود. همچنين می توان شاخصرا با معيار ديگري انتخاب كرد؛ ب هعنوان مثال «تاريخ شفاهيشهداي ترور » ،«تاريخ شفاهي شهداي دانشجو»،«تاريخ شفاهي شهداي روحاني » يا «تاريخ شفاهي سرداران شهيد ؛»

- تاريخ شفاهي خبرنگاران شهيد

- تاريخ شفاهي جانبازان. كه در ذيل آن می توان بعنواننمونه تاريخ شفاهي "مصدومين شيميايي"، "جانبازان قطع نخاعي" يا "جانبازاني كه اعزام به خارج شدند" را آورد. تاريخ شفاهي «جانبازان آسايشگاهي » ،«جانبازان قطع دست و قطع پا » يا «تاريخ شفاهي همسران جانباز 70 درصد » نيز از آن دسته اند.

- تاريخ شفاهي آزادگان، و تاريخ شفاهي زنان

آزاده كه بسيار مهم است. كه در زير مجموعه آن بعنوان مثال میتوان "تاريخ شفاهي آزادگان بر اساس اردوگا هها" يا "تاريخ شفاهي فدا ييان كرد طرفدار ایران در جنگ يا "تاريخ شفاهي زندانيان قبل از انقلاب" را نام برد. اگر تاريخ شفاهي آزادگان عزيز به طور جامع تهيه شود و همه ابعاد زندگي همراه با مقاومت و جهاد در زندان هاي بعثي روشن می شود و در تاريخ ثبت و حفظ می ماند و آيندگان حتماً از این همه مقاومت، فداكاري، اتحاد، همدلي، ابتكار، خلاقيت، خداباوري و... كه زندانبانان خود و سران رژيم بعثي را به تعجب واداشته بود را الگوي خود قرار خواهند داد و همگان خواهند آموخت كه چگونه شرايط سخت زندا نهاي سخت و سرد بعثي را با روحي هایماني و ولايي و خداباوري خود به دانشگاه تبديل كردند.

• با توجه به گستردگي حوزه مطالعات انقلاب و جنگ تحميلي شما با تنوع و انبوهي از كارهاي انجام نشده د راین حوزه مواجهه خواهيد بود. بنياد شهيد و امو رایثارگران براي ساماندهي و اولويت بندي پروژه هاي تاريخ شفاهي چه برنامه ای دارد؟

درست است، تاريخ شفاهي ایثار و شهادت حوزه وسيع و متنوعي را شامل می شود و ضروري است برنامه منسجمی تدوين و اولويت ها را د راین برنامه تعيين كرد. ابتدا لازم است ضرورت ها و موضوعات احصاء و سپس رو یکردها و رو شها تدوين گردد. يعني به لحاظ مفهومی مسير حركت و رو یکردهاي ثبت و ضبط تاريخ شفاهي ایثار و شهادت مطالعه و تدوين شود. قطعاً بايستي كاركردها و فرصت ها و تهديدات د راین حوزه براي همكاران از قبل روشن باشد و با چراغ روشن، قدم در راه گذاشت. همكاران مركز اسناد ایثارگران چش مانداز روشني از فرآيند ثبت و ضبط خاطرا تایثارگران و تاريخ شفاهي ایثار و شهادت بايد عرضه نمايند.

همين جا اشاره كنم با توجه به رهنمودها و توصيه هاي رهبر عزيز انقلاب اسلامي؛ بنياد شهيد، ثبت خاطرات والدين معظم شهدا را با روش خاطره نگاري در اولويت قرار داده است.

• بنياد شهيد و امو رایثارگران چه اهدافي را از برگزاري همايش علمی تاريخ شفاهي ایثار و شهادت دنبال میكند؟

عرض كردم تاريخ شفاهي د رایران تا حدود زيادي مرهون دو رويداد بزرگ در نيم قرن اخير درایران است. انقلاب اسلامی و دفاع مقدس هشت ساله؛ با این حال برغم فعالیت ها و تلاش های خوبی که صورت گرفته هنوز هم حق مطلب ادا نشده و این دو رویداد بزرگ به تمامه کالبد شکافی نشده است؛ شما پروژه تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد که با پشتیبانی بخش امنیتی آمریکا در خصوص انقلاب اسلام یاست را ملاحظه فرمایید، بیشتر روایت انقلاب اسلامی است به روایت ضد انقلابیون.

تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی و روایت رویدادهای این انقلاب پرشکوه از زبان مبارزین و زندانیان سیاسی مسلمان و ثبت و ضبط تاریخ هشت سال دفاع مقدس از زبان رزمندگان- جانبازان و آزادگان و فرماندهان و شخصیتهای سیاسی و دفاعی از جمله مأموریتهای بنیاد شهید می باشد که باید با طراحی و تدوین یک نقشه راه مناسب با همکاری سایر سازمان های فرهنگی نظامی و افراد نخبه و اساتید دانشگا هها به این مهم بپردازیم تا در مقابل شهدا و رزمندگان و ایثارگران مدیون نباشیم.

تبیین و بازشناسی نقش و نسبت تاریخ شفاهی در ثبت و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و همچنین بازیابی و بازشناسی اولویت های تاریخ شفاهی در حوزه ایثار و شهادت از اهداف اصلی این همایش به شمار می رود و البته معتقدم برای تبیین بیشتر موضوع لازم است سلسله نشست ها با این موضوع تدارک دیده شود. و این همایش آغازی است برای این جریان مهم فرهنگی در کشور و امید م یرود با همکاری و همافزایی شاهد رشد و رونق روز افزون این حرکت مبارک باشیم.

• در پایان اگر صحبت یا فرمایشی دارید بفرمایید.

انتظار می رود " تاریخ شفاهی" مانند بسیاری از دانشگاه های معتبر دنیا به صورت دانشگاهی تدریس شود. و نیروهای متخصص این رشته آموزش ببینند. رشته تاریخ شفاهی در راستای آموزش و ایجاد صلاحیتها و مهارت های پایه و توانمند یها و شایستگی های کانونی دانش آموختگان، توانایی برقراری ارتباط و تبادل اطلاعات و قابلیت بررسی و پذیرش عقاید مخالف گام برمی دارد. ما در تلاشیم تا در دانشگاه علمی–کاربردی امام خميني (ره) وابسته به بنیاد بتوانیم رشته تاریخ شفاهی را در مقطع کارشناسی ارشد راه اندازی کنیم تا به تربیت نیروهای مستعد برای انجام تاریخ شفاهی ایثار و شهادت بپردازیم.